Serat Wedhatama Pupuh Sinom

Serat wedhatama yaiku salah sawijining seratan kanjeng gusti pangeran adipati Arya sri mangkunegara IV, Serat wedhatama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun budi pekerti.Serat wedhatama duweni isi piwulang babakan budi pekerti utawa tumindak utama gerteni.
       Serat wedhatama asale saka basa sansekerta, Wedhatama menurut kamus kawi-indonesia karangan  L. mardiwasito, saka tembung ''wedha'' kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ''Tama'' kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese tembung ''wedhatama'' yaiku pepathokaning putra. Di deleng saka tembung ''wedha'' tegese pepakem (patokan) lan tama utawa utama kang duwe teges anak. Pepathikaning putra tegese pathokan utawa pedoman kanggo putra lan putrine.
       Serat wedhatama iku salah sawijining seratane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV Kang wujude tembang. Serat wedhatama ngemot tembang macapat yaiku pupuh pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh lan kinanthi. Cacahe ana limang pupuh. Ing ngisor iki limang pupuh  ing serat wedhatama yaiku :

1. Pangkur (14 pada)

Ana ing serat wedhatama pupuh pangkur duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi pathokaning kanggo manungsa yaiku babagan sopan santun.  Syarat utama kanggo duweni yaiku ati-ati utawa mawas diri. Manungso kang kasil mawas diri utawa ati-ati anggone nglakoni urip ana ing alam ndonya bakal tentrem ana ing donya.

2. Sinom (18 Pada)

Pupuh sinom ana ing serat wedhatama yaiku isine babagan pikolehe saka tumindak ngati-ati . tuladhane yaiku Nata mataram Senopati kang duweni gelar wong agung ing ngeksigondo, tegese salah sawijineng pemimpin teladan , sumeh lan tresna marang kawulanelan asring nglakoni pasa, Ananging ora nadohi marang kawulane.

3. Pocung (15 Pada)

Isine pupuh pocung ana ing serat wedhatama yaiku kawicaksanaan sejati. Kawicaksanaan sejati ora ketara ana sawijining papan panggonan. kawicaksanaan kasebut kudu kelakon. Piwulang Panembahan mangkunegara IV yaiku lila lan narima ,legawa utawa lila atine lan pasrah, sabar tulus ikhlas lan sumarah marang gusti ingkang Maha Agung.

4. Gambuh (35 Pada)

Piwulang kang ana ing pupuh gambuh yaiku rasa sukur marah gusti Allah kang MAha Agung kanthi suci ing batin, ngadohi watak angkara murkalan sifat ngendel ngendelake, serta tekun nglaakoni sembayang.

5. Kinanthi (18 Pada)

Saka tembung kanthi utawa nuntun kang ateges dituntun supaya bisa mlaku ngambah panguripan ing alam donya

Ing ngisor iki piwulang ana ing serat wedhatama di ringkes dadi 2 kelompok yaiku :

 a. Piwulang kanggo kanoman

§  Para kanoman supaya nyinau babagan busana lan sopan santun, Serta mangerteni sumber ngelmu kang bener.

§  Supaya ora nduweni sifat angkuh amarga duweni panguwasa

§  Di suwun supaya bisa milah-milah ake kanthi cermat kabeh piwulang supaya bisa nggunakake ngelmu kasebut kanthi nyocoke papan lan ketrampilan kang di duweni.

§  Para muda taruna kasuwun purun budidaya kanggo trisarana urip yaiku wirya, arta, warsis.

b. Piwulang kanggo wong tuwa

§  Ngelmu kanggo menehi piwulang marang anake. Kepiye carane milah-milah babakan ngelmu kang bener. Kepiye carane nglakoni eling marang Gusti Kang Maha Agung. Uwong kang dianggep tua yaiku uwong kang duweni ngelmu lan paham babagan lelakoning urip. Dudu wong kang sing luwih tuwa umure.

Dadi serat wedhatama yaiku ngelmu babagan kebecikan. Ananging ora mung piwulang kebecikan kang lahire wae uga becik ing lair utawa batin.

Wos kang Kamot ing Tembang Sinom (Wedhatama)

1. Serat Wedhatama aweh pangalembana marang pawongan kang seneng ing sikep luruh (wus sengsem reh ngasamun), asipat aweh pangapura lan sabar. Sajroning sepi, ati kang wengis bisa sirna amarga tresna asih (karana karoban ing sih).
2. Serat Wedhatama uga nengenake kadewasaning akal, pikiran, rasionalitas, utawa intelektual. Bab iku kawujud ing pamawase manungsa dene ngelmu iku kudu lumaku kanthi nalar (logika), ngelmu iku mupakate lan panemu, lan iku kabeh bisa digayuh tanpa prihatin (pasahe lan tapa).
3. Babagan karakter lan perilaku kang becik (laku utama), Serat Wedhatama menehi tuladha Panembahan Senopati. Piyambake temen-temen anggone meper hawa nepsu (kapati amarsudi sudaning hawa lan nepsu), kang dilakoni kanthi tapa (pinesu tapa brata). Piyambake ngupadi tansah gawe seneng atining liyan lan ing saben pasamuwan tansah gawe tentrem. Nalika ngumbara ngupadi nugraha (kala kalaninga sepi lelana teka-teki), nggayuh pangarep-arep (nggayuh geyonganing kayun), kang kesengsem tentreming ati (kayungyun eninging tyas), tansah nglakoni prihatin, bisa ngendhaleni mangan lan turu (puguh panggah cegah dhahar lawan nendra). Saben nendra saka kraton, piyambake ngumbara ing papan sepi supaya entuk ngelmu kasampurnan lan cetha apa kang tinuju (lelana laladan sepi). Ancase supaya alus budine (budya tulus) lan kabisan kang murwat (mesu reh kasudarman). Ing pinggir samodra (neng tepining jalanidhi), piyambake mahami kekuwatane samodra, kang kaya-kaya bisa digegem.
4. Serat Wedhatama ngajarake babagan telung nilai kang bisa ngangkat drajate manungsa, yaiku pangkat, bandha, lan kapinteran (wirya harta tri winasis). Yen manungsa ora duwe salah sijine, mula ora ana gunane dadi manungsa, malah isih kajen godhong jati, tundhane dadi wong kabur kanginan/ora duwe papan dunung (kalamun kongsi sepi saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah papa papariman, ngulandara).
5. Serat Wedhatama ngajarake telung perkara kang dadi cagaking panguripan,yaiku lila yen kelangan, sabar nelika entuk pacoban, lan nrima ing pandum pasrah sumarah mring Gusti. (lila lamun kelangan nora gegetun, trima lamun ketaman seserik sameng dumadi, legawa nalangsa srah ing bathara).
6. Serat Wedhatama ngedohi sipat angkara murka, yaiku nesu kang tanpa alesan (kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung janjine muring-muring), nutupi kaluputane dhewe, milara mring liyan, pengin dianggep pinter sanajan bodho, lan tansah duwe pamrih.
7. Manungsa kang luhur bebudene iki seneng mapan ing papan sepi (tuman tumanem ing sepi), reresik jiwa (masah amemasuh budi), nanging tansah nglakoni kuwajibane, asipat ruruh, lan gawe seneng atining liyan. 

     Ndhudhah piwulang  Serat Wedhatama Pupuh Sinom

1.   Hakikat  Serat Wedhatama Pupuh Sinom
Sadurungé para siswa nyekar salah sawijining tembang macapat, beciké kudu ngerti luwih dhisik tembang macapat iku apa, jinising tembang macapat apa waé, paugeraning tembang macapat kuwi kepiye, kepiyé anggoné nyekar, lsp. Perlu dimangertèni yèn ing kasusastran Jawa iku tembang bisa kapérang dadi Tembang Ageng utawa Tembang Gedhé, Tembang Tengahan, Tembang Alit, lan Tembang Dolanan. Tembang macapat klebu jinising Tembang Alit amarga paugeran tembangé klebu luwih prasaja tinimbang Tembang Gedhé lan Tengahan.
Tembang macapat iku duwé konvensi (aturan) metrum yaiku anané guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu.  Saliyané kuwi, tembang macapat ngandhut kagunan basa kayata rerengganing basa kang  bisa  awujud  tembung-tembung  kawi,  tembung-tembung  éntar,  wangsalan,  lan  liya-liyané. Tembang macapat sapada (sebait) kedaden saka cacahing guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu. Guru  gatra  yaiku  cacahing  gatra/larik/baris  saben  sapada  tembang.  Cacahing  wanda  (suku kata) saben  sagatra  kuwi diarani guru  wilangan,  lan  tibaning  swara  (huruf  vokal,  dudu konsonan)  ing pungkasaning gatra kuwi kasebut guru lagu. Guru lagu lan guru wilangan saben tembang  macapat duwe paugeran dhéwé-dhéwé.
Jinising tembang macapat kuwi nganti saiki ana kang nyebut 9, 11, 14, 15 lan sapituruté. Ora perlu  bingung  kanggo  nyebutaké  cacahing  tembang  macapat,  kang  penting  nganggo  dhasar  lan wewaton. Miturut buku Tembang Macapat (Arintaka, 1981) cacahing tembang macapat kuwi ana 11 iji, yaiku: Mijil, Sinom, Sinom, Asmarandana, Dhandhanggula, Gambuh, Maskumambang, Durma, Pangkur, Megatruh, lan Pocung.
Sajroning tembang ana sebutan laras/lrs (Pélog/Pl lan Slendro/Sl), pathet (Nem/6, Sanga/9,lan Manyura/Myr ing laras Slendro; Lima/5, Nem/6, lan Barang/Br ing laras Pélog), pedhotan, titi laras, lsp.
Laras  yaiku swara kang ajeg dhuwuré, ora owah, kasebut uga nada, sistem nada/ tonal system. Laras Slendro ateges sistem nada kang manut cendhèk-dhuwuré, interval gamelan slendro, semono uga laras pélog.
Titi laras yaiku notasi nada kang ditulis manut sistem nada laras lan patheté.
Déné pathet yaiku ukuran endhek-dhuwuring laras, minangka wates wilayah nada.
Kanggo gambaran bab pathet, iki grambyangané:
Ø  laras slendro         :  1, 2, 3, 5, 6
Ø  laras pélog            :  1, 2, 3, 4. 5, 6, 7
2.      Struktur Tembang macapat
a.       Guru gatra            : wilangan larik/gatra saben pada (basa Indonesia: bait).
b.      Guru wilangan      : wilangan wanda (Indonesia: suku kata) saben gatra.
c.       Guru lagu             : tibané swara wanda ing pungkasan ing saben gatra.
  Struktur tembang Sinom
 Guru gatra :  9
Guru wilangan lan guru lagu :
8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a

 3.      Watak tembang Sinom

Watake tembang Sinom iku tresna asih, canthas, trengginas. Cocok kanggo bab-bab kang sarwa lincah, nggambarake sipat kan cukat trengginas, lan sapiturute.


4.      Makna tembang Sinom
Sinom iku maksude enom. Tembang iki nggambarake wayah enom, wateke golek pangalembana utawa grapyak, luwes, gampang srawung. Pancen nom-noman biyasane seneng sesambungan/kekancan, pinter ngomong utawa srawung kang golek kanca/kadang lan narik kawigatene liyan. Nglambangake wayah isih jejaka/prawan.


5.      Carane nggancarake Tembang, yaiku :
1.      Negesi tembung angel
2.      Ndhapuk teges saben larik
3.      Mbangun larik dadi alinea/paragraph
4.      Nalika mbangun alinea/paragraph kena nambah utawa nyuda lan ngowahi tembung-tembung sawetara sing bagu nanging ora kena nganti ngowahi tegese/karep

Pitutur Luhur   

Pitutur mujudake wejangan kang dhuwe tujuwan ngowahi lelakune wong urip, sarana pitutur kang adiluhung menehi ruh awujud semangat, ngupaya, ngreget. pitutur luhur srana komunikasi positif ing bebrayan, apa dene yen digayutake karo kahanan jaman saiki, luwih trep yen nganggo pitutur sing becik. Anggone omongan ora kasar, srei utawa nylekit, luwih-luwih nggunakake konotasi.

 

     Wos kang Kamot ing Tembang Sinom (Wedhatama)

Ø  Serat Wedhatama aweh pangalembana marang pawongan kang seneng ing sikep luruh (wus sengsem reh ngasamun), asipat aweh pangapura lan sabar. Sajroning sepi, ati kang wengis bisa sirna amarga tresna asih (karana karoban ing sih).

Ø  Serat Wedhatama uga nengenake kadewasaning akal, pikiran, rasionalitas, utawa intelektual. Bab iku kawujud ing pamawase manungsa dene ngelmu iku kudu lumaku kanthi nalar (logika), ngelmu iku mupakate lan panemu, lan iku kabeh bisa digayuh tanpa prihatin (pasahe lan tapa).

Ø  Babagan karakter lan perilaku kang becik (laku utama), Serat Wedhatama menehi tuladha Panembahan Senopati. Piyambake temen-temen anggone meper hawa nepsu (kapati amarsudi sudaning hawa lan nepsu), kang dilakoni kanthi tapa (pinesu tapa brata). Piyambake ngupadi tansah gawe seneng atining liyan lan ing saben pasamuwan tansah gawe tentrem. Nalika ngumbara ngupadi nugraha (kala kalaninga sepi lelana teka-teki), nggayuh pangarep-arep (nggayuh geyonganing kayun), kang kesengsem tentreming ati (kayungyun eninging tyas), tansah nglakoni prihatin, bisa ngendhaleni mangan lan turu (puguh panggah cegah dhahar lawan nendra). Saben nendra saka kraton, piyambake ngumbara ing papan sepi supaya entuk ngelmu kasampurnan lan cetha apa kang tinuju (lelana laladan sepi). Ancase supaya alus budine (budya tulus) lan kabisan kang murwat (mesu reh kasudarman). Ing pinggir samodra (neng tepining jalanidhi), piyambake mahami kekuwatane samodra, kang kaya-kaya bisa digegem.

Ø  Serat Wedhatama ngajarake babagan telung nilai kang bisa ngangkat drajate manungsa, yaiku pangkat, bandha, lan kapinteran (wirya harta tri winasis). Yen manungsa ora duwe salah sijine, mula ora ana gunane dadi manungsa, malah isih kajen godhong jati, tundhane dadi wong kabur kanginan/ora duwe papan dunung (kalamun kongsi sepi saka wilangan tetelu, telas tilasing janma, aji godhong jati aking, temah papa papariman, ngulandara).

Ø  Serat Wedhatama ngajarake telung perkara kang dadi cagaking panguripan,yaiku lila yen kelangan, sabar nelika entuk pacoban, lan nrima ing pandum pasrah sumarah mring Gusti. (lila lamun kelangan nora gegetun, trima lamun ketaman seserik sameng dumadi, legawa nalangsa srah ing bathara).

Ø  Serat Wedhatama ngedohi sipat angkara murka, yaiku nesu kang tanpa alesan (kareme anguwus-uwus, uwose tan ana, mung janjine muring-muring), nutupi kaluputane dhewe, milara mring liyan, pengin dianggep pinter sanajan bodho, lan tansah duwe pamrih.

Ø  Manungsa kang luhur bebudene iki seneng mapan ing papan sepi (tuman tumanem ing sepi), reresik jiwa (masah amemasuh budi), nanging tansah nglakoni kuwajibane, asipat ruruh, lan gawe seneng atining liyan.

5.      Wos kang kamot ing Serat Wedhatama
Surasa wigati piwulang ing Serat Wedhatama bisa kaperang dadi 4 yaiku:
1. Piwulang etika, watak kang becik lan watak ala kang kandhut ing pupuhpangkur.
2. Piwulang ukum, kang katulis ing pupuh Sinom.
3. Piwulang ngelmu lan amal kang katulis ing pupuh Pocung.
4. Piwulang panembah(ibadah marang Gusti Kang Maha Kuwaos) kang kakandhut ing pupuh Gambuh.

6.      Nganggit tembang macapat Sinom

Bab- bab kang kudu digatekake supaya gampang anggone nganggit  tembang macapat, yaiku : 

1.      Temtokna lan tulisen ngenani gagasan sing bakal digawe tembang , supaya bisa mangerteni wewatekane tembang.

2.      Temtokna tembang sing arep digawe.

3.      Tulisen paugeran/pathokane tembang :guru gatra, guru wilangan, lan guru lagu

4.      Gawe ukara ukara sing salaras karo paugerane tembang. Ukarane saben sagatra kaangkaha bisa ganep sarta nduweni rasa uriping manah.

5.      Saben sapada/bait surasane kaajab bisa wutuh

6.      Tembang supaya katon edi endah lan manis, prayogane kawuwuhan purwakanthi.

7.      Manise tembang menawa surasane crita jumbuh karo watake tembang.

8.      Tembung tembung lan ukara ukara kang wis digawe mau banjur ditaliti maneh.

Kudu cocok karo paugerane tembang sing kogawe lan kudu nyambung antara gatra siji lan sijine.

Tuladhane:
1) Gagasan : pendidikan
2) Tembang kang arep dakgawe tembang macapat sinom

Mumpung anom marsudia

angudi mardaweng budi

ati luhur tur utama

sarana urip prayogi

sayogya laku suci

setya marang Kang Maha Gung

sedyatama sampurna

sampurnaning gesang yukti

swarga donya ginayuh ginawe harja

Kaendahaning basa bisa kaperinci saka anane purwakanthi lan dhiksi:

a.       Purwakanthi, yaiku swara, sastra utawa tetembungan kang padha ing sajroning ukara.

Purwakanthi ana 3 :

Ø  Purwakanthi swara, yaiku purwakanthi kang padha swarane ing wiwitan utawa pungkasaning tembung.

tuladha :  Mamangun marta martini

Ø  Purwakanthi sastra, yaiku purwakanthi kang padha tulisan utawa aksarane ing saben wiwitan wanda utawa tembunge.

tuladha :  Katula tula katali

Ø  Purwakanthi basa (lumaksita), yaiku purwakanthi kang padha tembunge yaiku tembung pungkasan ukara, dadi tembung wiwitan ing ukara candake.

tuladha : ...........putra, putra.......              

b.      Dhiksi, pamilihane tembung

1.      Baliswara, yaiku rerangkening tembung kang ucul saka paugeran kanggo njangkepi guru lagu tembang macapat

tuladha : 

anoman sampun malompat dadi anoman malumpat sampun  (tembang kinanthi gatra 1)

2.      Wancahan,  nyuda  wanda kanggo ganepe guru wilangan.

Lumrahe wanda kang ana ing ngarep kang diilang.

tuladha :

Agung dadi Gung

Ingkang dadi kang

3.      Sandi utawa Garba, yaiku nunggalake/nyawijikake (menyatukan) rong tembungkianthi cara ngowahi aksara swara (vokal). gunane kanggo nyukupi guru wilangan lan gawe basa rinengga.

tuladha :

mardawa + ing  = mardaweng

karya + enak     = karyanek

ratu + agung     = ratugung

7.    Kasusastran kang tinemu ing gendhing ;

1. Cakepan yaiku syair, tetembungan kang dienggo ing tembang.

             2. Cengkok yaiku Lak – luking swara kanggo nglagokake tembang.

3. Gendhing yaiku swara lelagoning gamelan

4. Gamelan yaiku Piranti karawitan kanggo ngiringi tembang. Kayata ; bonang, kendhang, gong kempul, gender, gong gedhe, peking, demung, saron, kenong, slenthem, gambang, rebab, siter, lsp.

5. Laras yaiku rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.

6. Titi laras yaiku angka minangka gantine laras ( swara cendhak tekan swara dhuwur).

7. Pathet yaiku ukuran cendhek lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.

8. Pedhotan yaiku pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben larik.

9. Senggakan yaiku unen – uen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing / pradangga

Titi laras iku ana 2 :

a.       Sléndro utawa saléndro : duwé  5  nada  yaiku 1 2 3 5 6

b.      Pelog                                : duwé 7  nada  yaiku 1 2 3 4 5 6 7.

 

 Tuladha tembang Sinom

1	2	2	2 .	2	2	21	23
nu-	la-	dha	la-	ku-	u-	ta-	ma
1	1	1	1	.  2	3	121	65
tu-	mrap-	e	Wong	ta-	nah	Ja-	wi
1	2	3	21	.   6	5	653	21
wong	A-	gung	Ing	Ngèk-	si-	gan-	da
6	1	1	1	.  1	1	123	1216
Pa-	nêm-	bah-	An	Se-	na-	pa-	ti
1	2	2	2	.   2	21	23
ka-	pa-	ti	a-	mar-	su-	di
1	1	1	1	1	1	123	2
su-	da-	ning	ha-	Wa	lan-	nêp-	su
3	5	5	5	.   5	653	21
pi-	nê-	su	ta-	Pa	bra-	ta
6	1	1	1	1	1	123	1216
ta-	na-	pi	Ing	si-	Yang	ra-	tri
2	3	3	3    .	2	2	2	2	23	16	612	2
a-	mê-	ma-	Ngun	kar-	ye-	nak	tyas-	ing	sa-	sa-	ma